Ochrona przyrody w dorzeczu Białej Przemszy

   W Polsce rozróżniamy kilka form ochrony przyrody. Od ochrony ścisłej w postaci parków narodowych i rezerwatów, poprzez ochronę poszczególnych elementów przyrodniczych jaką dają parki krajobrazowe (ochrona krajobrazu i wartości przyrodniczych) czy obszary Natura 2000 (ochrona siedlisk), a skończywszy na użytkach ekologicznych, zespołach przyrodniczo krajobrazowych, stanowiskach przyrody nieożywionej.  Oto obszary położone w zlewni Białej Przemszy i objęte prawną ochroną dzięki ich walorom przyrodniczym.

Rezerwaty przyrody

Rezerwatem przyrody są obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym – ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.
W zlewni Białej Przemszy znajdują się cztery rezerwaty przyrody. Dwa z nich po stronie województwa śląskiego:

–    Góra Chełm,
–    Dolina Żabnika,

a dwa w województwie małopolskim:
–    Pazurek,
–    Michałowiec.

Rezerwat przyrody Góra Chełm znajduje się w północnej części zlewni, w gminie Łazy. Ochronie podlega tutaj stary las bukowy porastający wapienne wzgórze. Obszar rezerwatu wynosi 12 ha. Jest to jeden ze starszych rezerwatów w województwie śląskim, gdyż istnieje od 1957 roku. Warto dodać że u podnóża Góry Chełm, po jej zachodniej stronie, ma swoje źródła potok Centuria.
Dolina Żabnika jest rezerwatem o typie torfowiskowym utworzonym w celu ochrony biocenozy wodnej oraz torfowiska przejściowego ze stanowiskami licznych gatunków roślin chronionych i rzadkich. Bardzo bogata flora i fauna jest reprezentowana przez kilkadziesiąt gatunków chronionych. Rezerwat utworzony w 1996 roku a jego obszar wynosi ponad 42 ha.
W gminie Olkusz, w pobliżu wsi Pazurek znajduje się rezerwat przyrody o tej samej nazwie. Rezerwat utworzono w 2008 roku w celu ochrony naturalnych zbiorowisk roślinnych, stanowisk chronionych gatunków roślin i grzybów oraz budowy geomorfologicznej obszaru z ostańcami wapiennymi.
Wkrótce ilość rezerwatów powinna  powiększyć się o planowany rezerwat przyrody na terenie gminy Bukowno – Diabla Góra. Diabla Góra jest wzgórzem zbudowanym z triasowych skał wapiennych, porośniętych  starym borem sosnowym oraz buczyną karpacką z licznymi gatunkami roślin chronionych.

Dolina Sztoły i jej najbliższe otoczenie wkrótce może zostać wpisana do rejestru zespołów przyrodniczo – krajobrazowych. Jest to miejsce występowania rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Z gatunków chronionych stwierdzono: wawrzynka wilczełyko, kruszczyka szerokolistnego, buławnika czerwonego, pomocnika baldaszkowatego, konwalię majową, kruszynę pospolitą. W dniu 18 września 1996 r. uchwałą rady miejskiej w Bukownie wprowadzono ochronę indywidualną „Doliny rzeki Sztoły wraz ze strefą ochronną”.




Sztoła

 

Parki krajobrazowe

W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. W granicach zlewni Białej Przemszy znajdują się fragmenty dwóch parków krajobrazowych. Od północy, na wschodnich terenach gminy Dąbrowa Górnicza, znajduje się Park Krajobrazowy Orlich Gniazd wraz z obszarem otuliny parku. Od południa natomiast, w pobliżu Bukowna, znajduje się mały fragment Parku Krajobrazowego Dolinek Krakowskich obejmujący w tym miejscu źródła i początkowy odcinek doliny Sztoły wraz z otaczającymi wzgórzami.
Mapy obrazujące granice obu parków znajdziecie pod tymi adresami:
http://www.zpk.com.pl/parki_mapy/orle-gniazda_d.jpg
http://www.parkijurajskie.internetdsl.pl/start.htm

Obszary Natura 2000

Obszary objęte ochroną programu Natura 2000 mogą być wykorzystywane gospodarczo jednakże z zastrzeżeniem zachowania walorów chronionych.  Celem programu jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy. Polska zobowiązała się do wyznaczenia na swoim terytorium sieci Natura 2000 w Traktacie ateńskim z 16 kwietnia 2003 r., stanowiącym podstawę prawną przystąpienia Polski i dziewięciu innych krajów europejskich do Unii Europejskiej.
W zlewni Białej Przemszy znajdują się cztery obszary należące do sieci Natura 2000:

1.    Michałowiec
2.    Jaroszowiec
3.    Pustynia Błędowska
4.    Ostoja Środkowojurajska

Obszar naturowy Michałowiec położony jest na zachodnim zboczu i wierzchowinie niewielkiego wzgórza o wysokości ok. 400m n.p.m.  w pobliżu wsi Trzyciąż. W podłożu zalegają wapienie jurajskie przykryte bardzo płytką warstwą lessu. W otoczeniu zalesionego wzgórza znajdują się pola uprawne. Znajduje się tu również wymieniony wcześniej rezerwat przyrody utworzony w 1959 roku. Powierzchnia rezerwatu 12,12 ha. Siedliskiem chronionym występującym tutaj jest ciepłolubna buczyna storczykowa.
Obszar Jaroszowiec jest położony w północno-zachodniej części Płaskowyżu Ojcowskiego, na wschód od krawędzi Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, opadającej ku Wyżynie Śląskiej. Sąsiaduje bezpośrednio z wyraźnym obniżeniem Białej Przemszy, zwanym Bramą Wolbromską. W jego skład wchodzą trzy, odizolowane wyniesienia terenu, z licznymi ostańcami wapiennymi. Można tu zaobserwować wiele różnorodnych form krasowych, m. in. na terenie Januszkowej Góry znajduje się wejście do jednej z najgłębszych (56m) na Jurze jaskiń, o nazwie Januszkowa Szczelina. Lasy porastające obszar są dosyć zróżnicowane. Zbocza wzgórz porastają różne typy buczyn (sudecka, storczykowa, niżowa) i jaworzyny, obniżenia grądy, a wypłaszczenia bory sosnowe. Obszar pozbawiony jest wód powierzchniowych. Z gatunków chronionych występują m.in.: nocek duży, dzięcioł czarny, skowronek borowy.
Pustynia Błędowska leży na wschodnim krańcu Wyżyny Śląskiej. Jej płaski, piaszczysty obszar wciska się głęboko między wapienne pagóry jurajskie, tworząc osobliwe kontrasty krajobrazowe. Pustynia Błędowska zajmuje jedynie część rozległego obszaru piasków czwartorzędowych ciągnących się od źródeł Centurii i Białej Przemszy na północy, przez okolice Chechła, Błędowa, Kluczy, Bolesławia, Olkusza, Bukowna, po Sierszę na południu i Maczki na zachodzie. Zasoby luźnych piasków na całym obszarze wynoszą ok. 2,5 mld. metrów sześciennych. Powstanie Pustyni wiąże się z intensywnym wyrębem lasów na potrzeby hut srebra i ołowiu, już od XIII-XIV w. Następnie erozja wietrzna uruchomiła piaski na terenach zrębów zupełnych, tworząc ogromny obszar pustynny. Dopiero pyły przemysłowe opadające tu w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat związały lotne piaski i użyźniły glebę, co ułatwiło rozrost roślinności. W przeszłości teren był użytkowany jako poligon wojskowy. Pustynia jest obszarem siedliskowym wielu gatunków ptaków (zimorodek zwyczajny, lelek kozodój, trzmielojad, pokrzewka jarzębata).
Ostoja Środkowojurajska położona jest w środkowej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej, na południe od Ogrodzieńca. W skład ostoi wchodzą łagodne wzniesienia zbudowane ze skał jurajskich, poprzecinane dolinami pochodzenia erozyjno-denudacyjnego. Na grzbietach wzniesień znajdują się liczne ostańce wapienne, w większości otoczone lasami liściastymi. Są to głównie buczyny: sudecka, storczykowa i kwaśna buczyna niżowa oraz jaworzyna górska. Na terenach wylesionych ostańcom wapiennym towarzyszą bogate florystycznie murawy kserotermiczne. W skrasowiałych skałach wapiennych częste są jaskinie z bogatą szatą naciekową, w których zimują nietoperze (nocek duży, nocek łydkowłosy, podkowiec mały). Obszar obejmuje zastępcze stanowisko endemicznej rośliny – warzuchy polskiej, znajdujące się w pobliżu źródeł Centurii.

Użytki ekologiczne

Na podstawie Ustawy o ochronie przyrody użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt, i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. W zlewni Białej Przemszy znajduje się pięć użytków ekologicznych:

1.    Pustynia Błędowska
2.    Obszar występowania pleszczotki górskiej
3.    Śródleśne łąki w Starych Maczkach
4.    Torfowisko Bory
5.    Źródliska w Zakawiu

Pleszczotka górska (Biscutella laevigata) to roślina z rodziny kapustowatych, występująca w Polsce jedynie w Tatrach i na pojedynczych stanowiskach na Dolnym Śląsku, rośnie także na hałdzie cynkowo – ołowiowej w Bolesławiu. Roślina ta jest reliktem glacjalnym rosnącym głównie na podłożu wapiennym. Roślina została umieszczona na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski. Na hałdzie uznanej w 1997 roku za użytek ekologiczny znajdują się także inne rzadkie gatunki roślin m.in.: gęsiówka piaskowa, lepnica rozdęta.
Śródleśne łąki w Starych Maczkach położone są w Dolinie Białej Przemszy, we wschodniej części Sosnowca. Łąki są urozmaicone siedliskowo i gatunkowo. Spotkać tam można rośliny objęte ochroną gatunkową: kruszczyk rdzawoczerwony i błotny, buławnik czerwony, listera jajowata oraz wawrzynek wilczełyko, kalina koralowa i kruszyna pospolita. Zostały one zachowane dzięki istnieniu w tym miejscu nieuregulowanego koryta rzeki oraz nieznacznie zdegradowanego, otaczającego je lasu. Niewątpliwym walorem tego obszaru jest obecność bobra. Powierzchnia użytku ekologicznego utworzonego w 2002 roku to 31 ha.

Łąki na Maczkach

 

Także w 2002 roku utworzony został na terenie miasta Sosnowca drugi użytek ekologiczny – Torfwisko Bory (powierzchnia: 6,7 ha). Znajduje się ono we wschodniej części miasta. Torfowisko wysokie to formacja roślinna zagrożona w skali kraju oraz Europy. Odnotowano tu niemal pełną listę gatunków charakterystycznych, z których większość to rośliny ginące oraz objęte ochroną prawną, m.in.:  rosiczkę okrągłolistną, długolistną i pośrednią, tłustosza, oraz storczyki: wyblin jednolistny, listera jajowata, kruszczyk rdzawoczerwony i szerokolistny.
Źródliska w Zakawiu zostały objęte ochroną w 2004 roku. Obszar ten zajmuje powierzchnię 1,7 ha i położony jest w rejonie osiedla Zakawie w Dąbrowie Górniczej. Mimo, że obszar ten położony jest w sąsiedztwie zakładów przemysłowych ze źródeł bijących na tym terenie wypływa cenna, wapniowo-magnezowa woda. Źródła stanowią strefę zasilania rzeki. W misie źródliskowej i sąsiadującym oczku wodnym wykształciły się interesujące biomasy źródliskowe z zespołem gatunków wskaźnikowych dla czystych, chłodnych wód.

Pomniki przyrody

Pomnikami przyrody są według Ustawy o ochronie przyrody pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej. Z ciekawszych pomników przyrody nieożywionej leżących w zlewni Białej Przemszy należy wymienić:

–    wywierzysko w Strzemieszycach,
–    zespół źródeł rzeki Centurii,
–    źródła Sztoły.

Pomnik Przyrody Wywierzyska w Strzemieszycach Wielkich utworzony został uchwałą Rady Miejskiej w maju 1996 roku. Jest to obszar o powierzchni 1,3 ha. Źródła wapniowo-magnezowe mają wydajność 50 litrów/sekundę.  Najważniejsze elementy fauny to: wypławek kątogłowy, źródlarka karpacka, kiełż zdrojowy, pstrąg potokowy .

Wywierzyska w Strzemieszycach

 

Źródła Centurii objęte zostały ochroną w 2004 jako unikatowy zespół zachowanych w stanie naturalnym wypływów wód podziemnych. Walorem tego obiektu są m.in. właściwości wód zasilających wypływy. Wody podziemne krążące w wapieniach górnej jury, posiadające typowe cechy wód obszarów wapiennych, w strefie kuesty zasilają poziom wodonośny piasków plejstoceńskich, gdzie ulegają dodatkowej filtracji i wypływają w źródłach Centurii. Wydajność źródeł to 20-70 litrów/sekundę.
Żródła Sztoły znajdują się we wsi Żurada na Wyżynie Olkuskiej. Kiedyś źródła bardzo mocno zasilane wodami podziemnymi, obecnie, ze względu na pokrywające się w tym miejscu dwa leje depresji (powstałe w wyniku działalności Kopalni Piasku  Szczakowa, oraz od północy kopalń cynku i ołowiu), są znacznie mniej wydajne. Bardzo interesująca jest roślinność porastająca najbliższe otoczenie źródeł. Występują tu m.in.: podbiał pospolity, śledziennica skrętolistna, szczawik zajęczy, lapiężnik biały.

Literatura:

Krystyn Kozioł, Agata Koptyńska. „Źródła Sztoły –wybrane problemy hydrologiczne. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko„. Tom 8. Uniwersytet Śląski, Sosnowiec 2007.
Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego, UMWM, Departament Środowiska i Rozwoju Wsi, Kraków 2003.
Przedpełska Ewa, „Hałda, czyli życie tam, gdzie żyć się nie da” Przyroda Polska 7/2005.
www.wikipedia.pl
www.natura2000.gdos.gov.pl
www.dabrowa-gornicza.pl/strona-221-Ekologia+Uzytki+ekologiczne.html
www.sosnowiec.pl
www.2007.przyroda.katowice.pl


Udostępnij