Gatunki introdukowane (obce) to takie, które w sztuczny sposób zostały wprowadzone w miejsca, gdzie do tej pory nie występowały w naturalny sposób. Dzieję się tak głównie za sprawą człowieka, które przenosi gatunki świadomie bądź też nie a także likwiduje bariery ekologiczne. Problem gatunków inwazyjnych wyraźnie narasta w ostatnich latach. Oczywiście nie wszystkie gatunki introdukowane są w stanie przetrwać w nowym środowisku. Według tzw. reguły dziesiątek wprowadzenej przez Williamson’a i Fitter’a (1996) zaledwie 10% spośród wszystkich gatunków introdukowanych udaje się przetrwać w nowym środowisku i stworzyć stabilną populację. Natomiast z owych 10% zaledwie co 10 gatunek staje się gatunkiem inwazyjnym (szkodliwym dla środowiska do którego został introdukowany).

Gatunki obce można podzielić więc na (Głowaciński Z. i in.2008):
– inwazyjne: gatunki, których wprowadzenie czy zawleczenie wywołuje zagrożenia dla lokalnej różnorodności biologicznej i/lub gospodarki człowieka.
– nieinwazyne: gatunki, tworzące w miejscach introdukcji populacje o niewielkich skłonnościach do dyspersji i rozprzestrzeniania się oraz niewykazujące destrukcyjnego wpływu na miejscowe populacje i ekosystemy.
– poinwazyjne: gatunki introdukowany dawno (umownie przed rokiem 1900), w wolnej przyrodzie w pełni już zaaklimatyzowane, nie wykazujące istotnych zmian w rozmieszczeniu
– utrwalone: gatunki zaadaptowane do nowego środowiska i z powodzeniem rozmnażające się w wolnej przyrodzi , z szansą na trwałość występowania w danym miejscu, z pominięciem nieprzewidzianych przypadków katastrof lub udanych zabiegów wyeliminowania takich gatunków.

Na podstawie danych pochodzących z rejestrów połowów a także z odłowów kontrolnych prowadzonych przez PZW Katowice  wspólnie z naszym stowarzyszeniem możemy wymienić następujące gatunki obce, które żyją obecnie bądź żyły w przeszłości w wodach Białej Przemszy i dopływach: amur biały, czebaczek amurski, karaś srebrzysty, karp, pstrąg tęczowy, pstrąg źródlany.

amur biały

Ctenopharyngodon idella (Valenciennes, 1844)

W dorzeczu Białej Przemszy złowiony kilka razy (w Kanale Szczakowskim), gdzie pojawił się najprawdopodobniej w wyniku spłynięcia ze zbiornika Sosina.Gatunek pochodzi z Chin. Do Polski po raz pierwszy został sprowadzony w 1964r. z Ukrainy (Gierałtowski, 1966). Obecnie często spotykany w polskich wodach, głównie: jeziorach, dolnych odcinkach rzek, starorzeczach, stawach, gliniankach, wyrobiskach pożwirowych itp. Duże zagęszczenie amura może powodować niekorzystne zmiany w litoralu ekosystemów wodnych. Wyjadanie roślinności przez ten gatunek prowadzi do likwidacji tarlisk i miejsc odrostu narybku cennych rodzimych gatunków ryb fitofilnych (Wilkońska 1988). Ze względów termicznych nie rozmnaża się naturalnie w naszych wodach.

czebaczek amurski

Pseudorasbora parva (Schlegel, 1842)

Naturalne miejsce występowania czebaczka to wschodnia część Azji (Chiny, Korea, Japonia). Do Europy dostał się najprawdopodobniej wraz z materiałem zarybieniowym gatunków roślinożernych (amur, tołpyga). W Europie pierwszy raz stwierdzono jego obecność w 1961 roku. Obecnie spotykany w całej Europie za wyjątkiem jej zachodnich i północnych krańców. Obecnie gatunek ten w Polsce jest już szeroko rozprzestrzeniony, głównie w środkowych i nizinnych regionach, gdzie zasiedla stawy hodowalne, drobne zbiorniki, jeziora oraz rzeki – w tym również małe cieki i rowy melioracyjne. Gatunek ten jest uznawany za bardzo inwazyjny. Szybko się rozprzestrzenia, intensywnie żeruje na skorupiakach planktonowych, nie ma najmniejszych problemów z rozmnażaniem się w warunkach panujących w większości wód śródlądowych w Polsce. Sądzi się nawet że czebaczek przyczynił się do lokalnego zmniejszenia liczebności i zaniku niektórych gatunków ryb z rodziny karpiowatych takich jak wzdręga, karaś czy słonecznica poprzez wyjadanie ich ikry. Szybką ekspansję gatunek ten zawdzięcza niewielkim rozmiarom ciała i biologii – trybowi życia (ukrywa się w gęsto zarośniętych partiach akwenów), szerokiemu spektrum pokarmowemu i tolerancji środowiskowej, zdolności rozrodu na różnych substratach, wielomiotowości oraz sprawowanej opiece nad złożoną ikrą. Przypuszcza się w najbliższych kilkunastu latach jego liczebność będzie się tylko zwiększać i wkrótce opanuje on wszystkie akweny i rzeki nizinne w Europie (Witkowski 2008 (1)).

Niestety w zeszłym roku czebaczek zaobserwowany został również w Białej Przemszy (Okradzionów) o czym świadcze zdjęcie zamieszczone powyżej.

karaś srebrzysty

Carassius auratus gibelio (Bloch, 1782)

Podobnie jak czebaczek amurski, także i karaś srebrzysty pochodzi z dalekiej Azji (Chiny). Nie wiemy dokładnie kiedy  został zawleczony do Europy jednak przypuszcza się że mogło to być już nawet w XVII wieku. Gatunek ten jest obecnie w pełni zaaklimatyzowany w naszych warunkach i wygląda na to że jego inwazja osiągnęła stan kulminacyjny. Karaś srebrzysty wpływa niestety niekorzystnie na ekosystem i gatunki rodzime z kilku powodów. Przede wszystkim jest konkurentem o zasoby dla innych gatunków ryb karpiowatych ale także żeruje na ikrze innych ryb, doprowadzając do zmniejszania sukcesu rozrodczego gatunków rodzimych. Warto również zauważyć że jest on przenosicielem dalekowschodnich pasożytów i chorób, w tym endopasożytów z grupy robaków (Witkowski 2008 (2)). Karaś srebrzysty zakłóca tarło rodzimych ryb karpiokształtnych. Populacje karasia srebrzystego składają się wyłącznie lub niemal wyłącznie z samic. Rozmnażanie takich populacji odbywa się na drodze gynogenezy: w tarle uczestniczą samce innych gatunków z rodziny karpiowatych, których plemniki, nie uczestnicząc w zapłodnieniu, stymulują do partenogenetycznego rozwoju komórki jajowe samic karasia srebrzystego (pl.wikipedia.org).

W Białej Przemszy licznie spotykany przede wszystkim na nizinnym, końcowym odcinku rzeki (Sosnowiec).

karp

Cyprinus carpio (Linnaeus, 1758)

Pierwotne miejsce występowania tego gatunku to zlewiska mórz Czarnego, Kaspijskiego i Aralskiego. Naturalny obszar występowania karpia w Europie to najprawodopodobniej zlewnia Dunaju. Jest to najstarsza ryba introdukowana w prawie całej Europie i również w Polsce. W Polsce pierwsza introdukcja miała miejsce w średniowieczu (XIII wiek). Od początku był to gatunek hodowlany i do tej pory żyje przede wszystkim w stawach hodowlanych. Oczywiście PZW intensywnie zarybia karpiem również wody otwarte gdzie silnie konkuruje o pokarm z gatunkami odżywiającymi się bentosem. Jego obecność silnie wpływa tempo eutrofizacji naturalnych akwenów.  Ze względu na to, że w wodach otwartych rozmnaża się tylko sporadycznie, nie stanowi większego zagrożenia dla rodzimej ichtiofauny.

Karp podobnie jak amur był w minionych latach sporadycznie poławiany w dorzeczu Białej Przemszy (odnotowane są połowy tej ryby w Kanale Szczakowskim oraz dolnej Białej Przemszy).

pstrąg tęczowy

Oncorhynchus mykiss (Walbaum, 1792)

Naturalny zasięg występowania pstrąga tęczowego obejmuje zachodnią część Ameryki Północnej oraz część Kamczatki. Do Europy, w tym także do Polski sprowadzony został pod koniec XIX wieku. Pierwsza hodowla pstrąga tęczowego założona została w Złotym Potoku w 1904 roku. Obecnie pstrąg tęczowy występuje przede wszystkim w wodach otwartych, które zasilają obiekty hodowlane. Najwięcej takich obiektów znajduje się na północy kraju oraz w górach. Pstrągiem tym zarybiano również przybrzeżne wody Bałtyku (lata 70-te) oraz Zatokę Pucką (od 2005 roku). Nie stwierdzono dotąd wyraźnego, negatywnego wpływu na rodzimą hydrofaunę. Wydaje się, że tylko w niektórych przypadkach (przy zwiększonej liczebności) może on jedynie konkurować o pokarm z gatunkami ryb zasiedlającymi rzeki o górskim i podgórskim charakterze. Ze względu na to, że tarło odbywa w innej porze roku (wiosna) niż rodzimy pstrąg potokowy pomiędzy tymi gatunkami nie zachodzi konkurencja o miejsca rozrodu ani też nie dochodzi do hybrydyzacji (Witkowski 2008 (3)).

W wodach zlewni Białej Przemszy był poławiany w wielu miejscach na różnych ciekach (Sztoła, Kanał Szczakowski, Biała Przemsza). W latach 90-tych ryba ta była sporadycznie wpuszczana przez PZW do cieków zlewni. Obecnie zdarza się złowić tęczaka, uciekniera ze stawów hodowlanych, w potoku Centuria, Tarnówce oraz w Białej Przemszy na całym jej biegu.

pstrąg źródlany

Salvelinus fontinalis (Mitchill, 1815)

Obszar jego naturalnego występowania obejmuje północno-wschodnią część Ameryki Północnej. Podobnie jak pstrąg tęczowy do Europy trafił w XIX wieku w tym także do Polski. Gatunek spotykany jest obecnie dużo rzadziej niż tęczak ze względu na małą ilość hodowli tego gatunku. Nieliczne hodowle znajdują się w Beskidach oraz na Pomorzu. Jest on jednak znacznie groźniejszym gatunkiem od drugiego z obcych pstrągów gdyż może krzyżować się z naszym rodzimy pstrągiem potokowym (odbywa w tym samym czasie tarło). Z takiej krzyżówki powstają mieszańce (tzw. tygrysy) które są bezpłodne. Może to prowadzić do obniżenia potencjału rozrodczego pstrąga potokowego. Na całe szczęście ryba ta nie tworzy twałych populacji w naszych wodach i dość szybko bywa wyławiana przez wędkarzy.

Pojedyńcze egzemplarze tego gatunku były łowione w Kanale Szczakowskim w latach 90-tych ubiegłego stulecia.

Gatunki obce nie stanowią obecnie problemu Białej Przemszy. Wymienione gatunki nie tworzą silnych populacji a raczej pojawiają się okresowo i miejscowo (za wyjątkiem karasia srebrzystego). Nie zagrażają też rybom występującym naturalnie w Białej Przemszy. Wyjątkiem może być jedynie pstrąg źródlany, który występując w większych ilościach mógłby zaniżyć skuteczność tarła pstrąga potokowego. Na szczeście nie jest on obecnie spotykany w wodach Białej Przemszy ani jej dopływach, nie ma również nigdzie w pobliżu hodowli tej ryby.
Jednocześnie zwracamy się w tym miejscu do Państwa z prośbą o informowaniu nas w sprawach związanych z występowaniem gatunków obcych w Białej Przemszy i dopływach. Gdyby ktoś z Państwa złowił lub zaobserwował któryś z wymienionych gatunków (bądź jakiś inny obcy gatunek) proszę przesłać nam szczegółową informację zawierającą miejsce i czas obserwacji, najlepiej z załączonym zdjęciem.

Literatura:

Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.) 2008. Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.

Gierałtowski M. 1966. Aklimatyzacja roślinożernych ryb w Polsce. Gosp. Ryb. 18: 3-5. cytowane na podstawie: Z. Głowaciński, H. Okarma, J. Pawłowski, W. Solarz (red.); Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.

Wilkońska H. 1988. The effect of the introduction of herbivorous fish in the heated Lake Gosławickie (Poland) on the fry of local ichthyofauna. Ekologia Polska 36: 275-282.cytowane na podstawie: Z. Głowaciński, H. Okarma, J. Pawłowski, W. Solarz (red.); Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.

Williamson M., Fitter A. 1996. The varying success of invaders. Ecology 77, 6: 1661-1666.cytowane na podstawie: Z. Głowaciński, H. Okarma, J. Pawłowski, W. Solarz (red.); Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.

Witkowski A. 2008 (1). Czebaczek amurski Pseudorasbora parva Schlegel, 1842. W: Z. Głowaciński, H. Okarma, J. Pawłowski, W. Solarz (red.); Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.

Witkowski A. 2008 (2). Karaś srebrzysty Pseudorasbora parva Schlegel, 1842. W: Z. Głowaciński, H. Okarma, J. Pawłowski, W. Solarz (red.); Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.

Witkowski A. 2008. (3) Pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792.  W: Z. Głowaciński, H. Okarma, J. Pawłowski, W. Solarz (red.); Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.

Wikipedia.org: (http://pl.wikipedia.org/wiki/Kara%C5%9B_srebrzysty)

Autorzy fotogtafii:

P. Mochocki (zdjęcie czebaczka amurskiego), Hctkko (karp, zasoby wikipedia.org: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cyprinus_carpio-King_Carp.jpg), J. Jaille (karaś srebrzysty, zasoby wikipedia.org: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/75/Carassin.JPG), Ł. Drążewski (pstrąg tęczowy, pstrąg źródlany)