Mało wody!

Co roku odwiedzam z wędką okolice ujścia Centurii do Białej Przemszy. Jeszcze parę lat temu warto było wybrać się powyżej ujścia. Biała Przemsza pięknie meandrowała między piaszczystymi pagórami, na zkarętach głębokość wody wynosiła ok. 1m, gdzieniegdzie nawet głębiej. Nie będę nawet wspominał jak dobrym pstrągowym łowiskiem był ten odcinek.Od kilku lat, a dokładnie według moich obserwacji od 2003, Biała Przemsza powyżej ujścia Centurii niesie dużo mniej wody. Było nawet takie lato (tu proszę o wybaczenie, nie pamiętam, 2004 albo 2005), że widziałem ją na krótkim odcinku całkowicie wyschniętą!

Do takiego stanu rzeczy przyczyniły się między innymi upalne i suche lata w latach poprzednich. Podstawowa i bezpośrednia jednak przyczyna spadku wydajności źródeł i zaniku cieków to  działalność kopalń cynku i ołowiu w rejonie olkuskim. Obszar zlewni Białej Przemszy ubogi jest w cieki powierzchniowe. Jest to wynik specyficznej budowy geologicznej obszaru i warunków hydrogeologicznych, które sprzyjają przesiąkaniu wód powierzchniowych do podłoża zbudowanego z wodonośnych osadów triasu. Drenaż górniczy wraz z eksploatacją wód podziemnych dla potrzeb wodociągowych spowodował istotne zaburzenia w naturalnych stosunkach wodnych i związku hydraulicznym wód powierzchniowych z podziemnymi, czego wynikiem jest: zmniejszenie przepływu wody w korytach rzecznych, przepływy jedynie okresowe podczas roztopów i po ulewnych deszczach, ucieczki i gubienie wody oraz zanik pierwotnych układów hydrograficznych (Program Ochrony Środowiska dla Gminy Bolesław, 2005). W promieniu kilkudziesięciu km od kopalń cynku i ołowiu powstał wielki lej depresji o powierzchni kilkuset km2. To właśnie on niejako „wsysa” wody Białej Przemszy na Pustyni Błędowskiej ale także i w innych miejscach dorzecza.

Dużo wody!

Bardzo ciekawa jest historia rzeki Białej, lewego, największego obecnie dopływu Białej Przemszy. W przeszłości rzeka Biała miała swój początek w terenie źródliskowym, w którym dwa główne źródła miały wydajność 3,5 oraz 2,0 dm3/s. Wskutek działalności człowieka sytuacja uległa zmianie. W rejonie tym już w XIII wieku był liczący się ośrodek górnictwa metali nieżelaznych – głównie srebra i ołowiu. Dla odprowadzania wód kopalnianych z odwodnień wybudowano w XVI wieku Sztolnię Ponikowską, której celem było odwadnianie odkrywek w rejonie olkuskim i odprowadzanie wód kopalnianych do koryta rzeki na wysokości wsi Laski.
W późniejszym okresie w miarę sięgania do coraz głębszych pokładów rud, coraz większe ilości wody podziemnje musiały być wypompowywane z wyrobisk górniczych, zwiększając przepływy w rzece Białej.
Przez cały ten okres ilość płynącej wody przekraczała przepływy naturalne – które można przyjąć jako równe wydajności dwu głównych źródeł rzeki, czyli około 20m3/min. W konsekwencji wody występowały z koryta, rozpoczynając tworzenie się w dolinie rzeki terenu mokradłowego.

W roku 1958 rozpoczęto odprowadzanie do rzeki Białej ścieków ze stawów osadowych odpadów poflotacyjnych. W latach 70-tych dołączono ścieki z oczyszczalni miasta Olkusz oraz wody kopalniane nowo wybudowanej kopalni „Pomorzany”.W roku 1975 nastąpił zanik źródeł rzeki Białej i jej dopływów na odcinku od wsi Laski. Tylko po wyjątkowo intensywnych opadach i po wiosennych roztopach pojawiają się niewielkie ilości wody ze spływu powierzchniowego. Tak więc przez dolinę rzeki Białej płyną głównie wody doprowadzane kanałem Dąbrówka, do których dołączają się niewielkie ilości wód z bocznych dopływów, głównie w postaci szeregu wysięków po lewej stronie rzeki (Wójcik, 1997).

Gdy spojrzymy na rzekę Sztołę to zobaczymy, że jej sytuacja jest bardzo podobna. Powstały w dolinie rzeki teren mokradłowy (poniżej Bukowna) jest wynikiem występowania wód z koryta co jest konsekwencją ciągłego odprowadzania dużej ilości wody z kopalni „Olkusz”. Przepływy rzeki Sztoły są więc obecnie na pewno większe od jej przepływów historycznych.

A jak to jest pod ziemią?

Wody podziemne obszaru dorzecza Białej Przemszy można podzielić na cztery piętra wodonośne: czwartorzędowe, jurajskie, triasowe i paleozoiczne.

Pomijając najgłębsze piętro paleozoiczne zobaczmy jakie czynniki najsilniej wpływają na drenaż poszczególnych pięter. Na stan piętra triasowego wpływ ma przede wszystkim działalność kopalń cynku i ołowiu. Uruchamianie od 1945r. kolejnych kopalń  spowodowało pojawienie się i rozszerzanie w obrębie triasowego piętra wodonośnego leja depresji, który w 2002r. miał całkowitą powierzchnię około 700 km2. Działalność kopalń „Bolesław” i „Olkusz” spowodowała obniżenie zwierciadła wody wszędzie tam gdzie miało ono pierwotnie charakter swobodny oraz przejście zwierciadła naporowego w swobodny. Jednak decydujący wpływ na stan triasowego piętra wodonośnego miało uruchomienie największej i najgłębszej z kopalń rejonu olkuskiego – kopalni „Pomorzany”. W 2000r. napływ wód do kopalń przedstawiał się  następująco:
– kopalnia Bolesław – 14,5 m3/min,
– kopalnia Olkusz – 44,6 m3/min,
– kopalnia Pomorzany – 256,9 m3/min.
Oprócz zmian w stanie wód podziemnych odzwierciedlających się głównie w spadku wydajności lub zaniku wody w studniach zaopatrujących ludność i przemysł w wodę, obserwuje się także znaczne zmiany w stanie wód powierzchniowych. Wskutek działalności górniczej nastąpiło osuszenie rzeki Baby i rzeki Białej  oraz zmiany w charakterze rzek Białej Przemszy i Sztoły z drenującego na infiltrujący. Wpływ na taki stan wód piętra triasowego mają także duże ujęcia wód podziemnych przede wszystkim „Łazy Błędowskie” i „Klucze”.

Lej depresyjny, który powstał w piętrze triasowym miał prawdopodobnie wpływ na powstanie takiego leja w piętrze jurajskim. Kontakt hydrauliczny pomiędzy poziomem jurajskim a poziomami triasowym i czwartorzędowym spowodował obniżenie zwierciadła wód w studniach czerpiących wodę z tego poziomu. Dodatkowo same ujęcia wód powodują znaczne obniżenie jego zasobności.

Piętro czwartorzędowe jest drenowane bezpośrednio przez rowy odwadniające kopalnię Piasku „Szczakowa” oraz pośrednio przez działalność eksploatacyjną kopalń cynku i ołowiu i ujęcia wód podziemnych (Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Olkuskiego, Olkusz 2004).

Sytuacja na omawianym obszarze ulegnie dopiero zmianie w momencie zakończenia prac we wszystkich kopalniach w regionie. Nie wiadomo jednak czy będzie to zmiana drastyczna, poprzez całkowite zaprzestanie pompowania wód dołowych i zalania kopalń czy raczej stopniowa. Ostatecznie powinna ona jednak doprowadzić do wypełnienia leja depresji wodą podziemną co spowoduje przywrócenie naturalnych stosunków wodnych. Przywrócona zostanie naturalna sieć rzeczna i odrodzą się zanikłe źródła. Zmiany stosunków wodnych spowodują także możliwość wystąpienia lokalnych podtopień, głównie suchych obecnie dolin rzecznych, niecek itp.

LITERATURA:

Plan gospodarki odpadami dla Miasta i Gminy Olkusz,Olkusz, Marzec 2004
Program Ochrony Środowiska dla Gminy Bolesław, Bolseław, Marzec 2005
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Olkuskiego, Olkusz 2004
Wójcik W.,Ekologiczne następstwa odprowadzania ścieków przemysłowych zawierających metale ciężkie do ekosystemu mokradłowego rzeki Białej, Rozprawy Monograficzne 63, Kraków 1997